Obsesif Kompülsif Bozukluk (OKB) Nedir? Nasıl Tedavi Edilir?

İnsan, düşünen bir varlıktır. Tahmini rakamlar insanın günde en az 20.000 kez düşündüğünü hesaplamaktadır. Daha yüksek tahminler 60.000 ile 100.000 olarak hesaplanmıştır^[1]. Hayatın önemli bir parçası olan düşüncelerin bir kısmının rahatsız edici olması kaçınılmazdır. Genellikle bir anda, nedensizce aklımızda beliren bu karanlık düşünceler, çoğu insan için rahatsız edici olabilir. Mesela, metro istasyonunda beklerken tren gelmeden, şu anda atlasam ne olur diye bir düşünce hiç geçti mi? Ya da, o sabah ocağı kullanmamanıza rağmen, ocağı açık mı unuttum düşüncesi?

Rahatsız edici düşünceler çoğu insanın hayatında önemli bir yer tutmaz. Obsesif kompülsif bozukluk (OKB), tekrarlanan rahatsız edici düşüncelerin (takıntıların) insan hayatını çekilmez bir hale getirmesi ile oluşur. Peki, nasıl?

Obsesif Kompülsif bozukluktan şikayetçi bir kişi için rahatsız edici düşünceler, olmaması gereken düşüncelerdir ve anksiyeteyi, stresi beraberinde getirir. Rahatsız edeci düşünceler, kaygı ve anksiyete bozukluğunun yarattığı fizyolojik etkileri vücutta ortaya çıkar. Kalp atışları ve nefes alma hızı artar, kaslar gerilir, vücut hayati bir tehlike varmışcasına tepki verir. Bu tepkiye kaç veya savaş tepkisi de denir.

Dolayısıyla bu düşüncelerden kaçınmak için kişi çeşitli davranışsal rahatlama yöntemleri geliştirir. Rahatsız edici düşüncelerden kurtulmak için geliştirilen mental yada davranışsal tepkilere kompülsion / zorlantı denir. Örneğin, sevdiklerinin başına bir şey geleceğini düşünen bir anne, tahtaya üç kez vurarak bir kompülsif bir tepki oluşturur. Tahtaya üç kez vurmak, rahatlama sağlar.

Yaptığımız tanıma göre, etrafınızdaki çoğu bireyin OKB olduğunu düşünebilirsiniz. Ancak, durum böyle değildir. OKB bireyin başka bir seçeneği yoktur. Rahatsız edici düşünceden kaçmak zorunda olduğuna inanır.

Kompülsif davranışlar, zaman içerisinde bireyin hayatında önemli bir yer kaplamaya başlar. Örneğin, evde yok iken kötü bir şey olacağını düşünen OKB birey, evden çıkmadan pencereleri, ocağı, prizleri, ütüyü üç kere kontrol etmeye başlayarak kompülsif düşünceyi bir ritüel (adet, tören) haline getirebilir.

Kullandığımız örnekten yola çıkarak, bu davranışın aşırı olmadığını düşünebilirsiniz. Kişi bu kontrol davranışını aklına rahatsız düşünceler her geldiğinde yapmak zorunda hisseder. Yani, evdeki her şeyi kontrol etse bile, işe giderken aklına bu düşünce gelirse tekrar eve dönüp her şeyi bir daha kontrol eder. Bir süre sonra, birey her yere geç kalmaya başlayacaktır. Ev dışında olduğu süre boyunca içi rahat etmeyen kişi, elinden geldiği kadar evde kalıp hayattan kopacaktır. Bu süreç işsizlik, boşanma, yalnız kalma gibi durumlara kadar gidebilmektedir. Saldırganlık, bulaşma / kirlenme, cinsellik, istifleme, dini törenler, simetri, temizlik, kontrol etme, tekrar etme, düzenleme, somatik (sağlık ile alakalı) temalar OKB de sık görülür.

OKB hakkında bilinen en büyük yanlışlardan birisi ise zorlantıların davranışsal olması zorunluğudur. Örneğin, ocağı açık unutup evde yaşayanları zehirleyeceği takıntısına sahip bir birey, aklından bu düşünce her geçtiğinde düşünerek dua etmesi de bir zorlamadır. OKB, her zaman dışarıdan bakarak anlaşılmaz.

Amerikan Psikoloji Cemiyeti (APA) yayınladığı Tanısal ve İstatistiki Mental Rahatsızlıklar El Kitabı (DSM) 5. versiyonuna göre Obsesif Kompülsif bozukluk tanısının konulabilmesi için, takıntıların (rahatsız edici düşüncelerin), zorlamaların veya ikisinin varlığını şart koşulmuştur. Ayrıca, obsesif kompülsif davranış ve düşüncelerin zaman harcatması (örneğin: günde bir saatten fazla) ya da kişinin sosyal, mesleki ve diğer mecralarda klinik stres, bozulma neden olması şartı koşulmaktadır.

OKB bireyler için önemli olan, rahatsız edici düşüncelerden kaçınmaktır. Kompülsif düşünce ya da davranışlar OKB olmayan bireyler için bu tür bir davranış “saçma” veya “abartılı” gözükebilir. OKB bireyler, kompülsif davranışların başkalarına ne kadar saçma göründüğünün farkında olabilir. OKB tanı süreci sırasında bireyin içerisinde bulunduğu çıkmazın farkında olup olmaması dikkate alınır. Örneğin, sekizinci katta oturan bir kişinin, pencere otuz dakikadan fazla açık kalırsa içeri hırsız gireceğini düşünüp, her yarım saate bir pencereyi kontrol etmesi, OKB tanısına kuruntu belirtgeci olarak eklenebilir.

Farkındalık, rahatsızlık süresince artıp azalabilir. Farkındalığın azalması, rahatsızlığın uzun vadede daha kötüye gittiği şeklinde yorumlanır. Araştırmalar OKB bireylerin %30’nun tik bozukluklarına da sahip olduklarını ve yaygın olarak çocukluk başlangıcı OKB olan erkeklerde görüldüğünü göstermektedir.

OKB, çoğu birinci eksen psikolojik rahatsızlıklara oranla daha az görülmektedir. Epidemiyolojik araştırmalar, prevelans değerlerinin 12 ay içerisinde %1.2, hayat boyu %2.3 civarında olduğunu göstermiştir. OKB, ergenlik dönemiyle başlayıp, yetişkin hayata devam edebilir. Depresyon, anksiyete, madde ve alkol bağımlılığı komorbid rahatsızlıklara sıklıkla rastlanmıştır.

OKB sadece bireyi değil aile fertleri, dostlar, iş arkadaşlarının hayat kalitesini de etkiler. Ritüeller ve katı kurallarla yaşan OKB bireyler etrafındaki kişilerin bu kurallara uymasını şart koşar. Dolayısıyla bu kurallar sadece OKB bireyin yakın çevresini rahatsız eder. Bu etkinin kapsamını ölçmek için Dünya sağlık Örgütü’nün hazırladığı kısa hayat kalitesi anketi (WHO QOL-BREF) yaygın olarak kullanılır.

pixabay

OKB’yi Anlamak

Mowrer’ın 1939’da förmüle ettiği iki faktör modeline göre korku, stress ve kaygı ile ilişkilendirilmiş obje, durum, rüya ve düşünceler gelecekte benzeri bir etki yaratır. Aynı model, tecrübe edilen stressin negatif koşullandırma işlevi görerek anksiyete etkisinin devam ettirdiğini öne sürmüştür.

Ancak Mowrer’in çift faktör modeli OKB’nin kökenlerini açıklamada eksik kalmıştır. Çünkü, rahatsız edici düşünceler, nedensiz yere de ortaya çıkabilmektedir. Bu durum, Dollard ve Miller’in modeli ile anksiyete bozukluklarından farklı olarak takıntıların kaçınma davranışları ile rahatlayacak kadar ağır olduğunu, bu yüzden kişinin kişinin aktif kaçınma davranışları (zorlantılar) geliştirdiklerini öne sürerek açıklanabilir.