Psikologlar insan kişiliklerini, her birine yüksek veya düşük puan verebileceğiniz beş özelliğe göre sınıflandırırlar. Bu sınıflandırma günümüzde beş büyük kişilik özelliği diğer adıyla da beş faktör kişilik kuramı olarak bilinir.
Aslında dünyadaki iki tip insan vardır: Kişilik tiplerinin kategorize edilebileceğini düşünenler ve düşünmeyenler. İlk gruba dahil olanlar kişilik özelliklerinin sayısını uzun süre boyunca belirlemeye çalışmıştır. Bunun sonucunda da karşımıza çeşitli sayılar çıkmıştır.
Örneğin Gordon Allport’un listesi 4.000 kişilik özelliği içeriyordu, Raymond Cattell’in 16 kişilik faktörü vardı ve Hans Eysenck üç faktör teorisini öne sürdü. Pek çok araştırmacı, Cattell’in teorisinin çok karmaşık olduğunu ve Eysenck’in teorisinin kapsamının çok sınırlı olduğunu düşünüyordu. Sonucunda
Paul Costa ve Robert McRae isimli psikologlar “Büyük Beşli” olarak bilinen beş kişilik özelliğini ortaya atacaktı. Buradaki beş rakamı çeşitli kişilik envanterlerinin analiz edilmesinden çıkmıştı. Bir çok kişi tarafından kabul gören bu model geniş çaplı beş çatı faktörden oluşuyordu. Bu faktörlerin her birinin altında dışarıdan gözlemlenebilen kişilik özellikleri yer alıyordu.
Bu temel kişilik özelliklerini destekleyen önemli miktarda literatür olmasına rağmen, araştırmacılar her zaman her boyut için kesin etiketler üzerinde anlaşamamaktadır. Büyük 5 kişilik modeli bir tipoloji sistemi değildir, dolayısıyla tanımlanmış belirli bir “tip” yoktur. Bunun yerine, tüm insanların değişen miktarlarda sahip olduğu nitelikleri temsil eder. Bu beş özellik aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır.
Deneyime Açıklık
Adından da anlaşılacağı gibi, bu özellik, bir kişinin yeni deneyimlere ne kadar açık ve istekli olduğu ile ilgilidir. Estetik duygusu (sanat, güzellik, şiir gibi estetik unsurları takdir edebilme), duygular (içerideki duygusal deneyimleri duymaya daha açık olma), eylemler (rutin ve aşina olanlara karşın yeniliği tercih etme), fikirler (entelektüel merak ve sıradışı fikirleri de değerlendirme isteği) ve değerlerin (yerleşik sosyal, siyasi ve dini değerleri tekrar düşünmeye açıklık) gibi özellikler bulunur.
Yüksek puan alanlar yaratıcıdır, yeni şeyler keşfetmeye açıktır. Bu bireyler genellikle entelektüel merak sahip olur. Sıra dışı fikirlere sahiptir. Ayrıca karmaşıklık ve belirsizliğe ortalama bir kişiden daha çok tolerans gösterebilirler. Zeka ile deneyime açıklık arasında da önemli bir ilişki vardır.
Bu boyutta düşük skora sahip bireylerse daha geleneksel inançlara sahiptir. Yenilik, karmaşıklık ve belirsizlikten hoşlanmayabilirler. Basit, doğrudan ve açık olanı; karmaşık, belirsiz ve incelikli olana tercih ederler. Sanatı ve bilimi şüpheyle karşılayabilirler.
Bu çabaları anlaşılması zor, derin ve pratik kullanımdan uzak bulabilirler. Değişime karşı tutucu ve dirençlidirler. Bir çalışma, bu kişilik özelliğine sahip insanların lider olma eğiliminde olduğunu, bir diğeri ise deneyime açık birini selfilerindeki olumlu ifadeleriyle tanımlayabileceğinizi keşfetti.
Sorumluluk
Sorumluluk kapsamının içinde yeterlilik (yetkin ve etkin olma eğilimi), düzen (titiz ve tertipli olma
eğilimi), vazifeşinaslık (etik ilkelere ve ahlak kurallarına uyma eğilimi), başarı arzusu (azimle ilerlemeye zaman ayırma), özdisiplin (dikkat dağıtan unsurlara rağmen işleri tamamlama) ve temkinlilik (önce üstünde
düşünmeden harekete geçmemek) yer alır
Çalışkan, güvenilir ve yorulmak bilmez kişiler iseniz bu boyutta yüksek puan alabilirsiniz. Pek de şaşırtıcı olmayan bir biçimde yapılan çalışmalar, bu özelliklere sahip kişilerin lider olma olasılıklarının daha fazla olduğunu ortaya koymuştur.
Dışa dönüklük
Dışadönüklükte sıcaklık (şefkatli ve arkadaş canlısı olma), sosyallik (sürekli bir sosyal uyaran arayışı), girişkenlik (baskın ve etkili olma eğilimi), faal olma (hareketli ve enerjik olma eğilimi), heyecan arayışı (uyaranlara ihtiyaç duyma eğilimi) ve pozitif duygular (neşe, mutluluk, sevgi ve iyimserliğe yatkınlık) gibi özellikler bulunur.
Bu tarz kişiler kolayca arkadaş edinirler, kalabalık ortamları severler, girişkendirler, her zaman meşgul olma eğilimi gösterirler, heyecan ararlar ve genellikle oldukça neşelidirler. Yüksek puan alanları fark etmek kolaydır. Bu özellikte düşük puan alanlar daha sessiz, daha içe dönük ve daha bilinçli olma eğilimindedir. İnsanların etrafında olmak onlar için bir angaryadır. Dışa dönüklük de vicdanlılık gibi liderliğin bir göstergesidir.
Uyumluluk
Uyumluluk kapsamındaki özellikler arasında güven (başkalarının dürüst ve iyi niyetli olduğuna inanma isteği) ve dürüstlük (açık sözlü ve içten olma eğilimi) sayılabilir.
Bu insanlar tamamen güven, dürüstlük ve başkalarıyla iyi geçinmekle ilgilidir. Ayrıca hoşgörülüdürler. Onların altı belirleyici yönü güven, uyum, fedakarlık, açıklık, alçak gönüllülük ve toplumsal konulara karşı hassasiyettir. Uyumluluk için yüksek puan alan insanlar dürüst, güvenilir ve cömerttir. Ayrıca bu eğilimleri başkalarında da ararlar.