Tanrı ve Kötülük Problemi: Kötülüğün Var Olmasına İzin Veren Tanrı’nın Kudreti, Bilgeliği ve Mutlak İyiliğinden Bahsedilebilir mi?

Kötülük problemi; din felsefesi ve etik felsefesinde kötülüğün varlığının kadir-i mutlak (her şeye gücü yeten), alim-i mutlak (her şeyi bilen) ve mutlak iyi (ahlaki açıdan kusursuz) olan Tanrı’nın varlığı ile nasıl ilişkilendirildiğini sorgular. Teizme karşı önemli argümanlardan olan kötülük problemi, din felsefesinin temel sorularından biridir.^{[1], [2], [3], [7]} Kötülük probleminde önemli bir rol oynayan “kötülük” kavramı birçok filozof tarafından 2 farklı kategoriye ayrılır:

Ahlaki Kötülük: Acımasızlık, soykırım, kıskançlık, taciz, işkence ve yalan gibi insan kaynaklı kötülüğü açıklamak için kullanılır.

Fiziksel ya da Doğal Kötülük: Deprem, sel ve hastalık gibi insanlardan bağımsız kötülüğü açıklamak için kullanılır.

Leibniz ise varlığın sonlu, kusurlu ve eksik oluşunu açıklayan metafizik kötülük kavramını üçüncü bir kategori olarak sunar. Bu kötülü/kötülüklerin Tanrı’nın varlığını ortadan kaldırdığını savunan argümanlar, kötülüğün varlığının açıklanabilir olduğunu sunan savunmalar ve teodiseler kötülük problemini oluşturur.

Sunuluş ve Formülasyon

Kötülük probleminin üç farklı kategorisi vardır: mantıksal, delilci ve varoluşsal formül.^[8] Varoluşsal formül Tanrı’nın varlığını reddeden ve Tanrı’ya isyan eden bir tutum sergiler. Mantıksal ve delilci formüller gibi temel bir kategori değildir; bu yüzden bu formül diğer ikisi kadar tartışılmaz.

Mantıksal Kötülük Problemi

Aynı anda kadir-i mutlak, alim-i mutlak ve mutlak iyi olan Tanrı ve kötülüğün var olmasının mantıksal açıdan çelişki yaratacağı ve imkansız olduğunu açıklayan tutuma “mantıksal kötülük” problemi denir.^[6] İngiliz filozof David Hume “Dialogues Concerning Natural Religion” adlı eserinde mantıksal kötülük problemini ortaya çıkardığı düşünülen Yunan filozof Epikür’ün problem formülasyonuna yalın bir biçim kazandırarak formülasyonu şu şekilde özetler:

Tanrı kötülüğü durdurmak istiyor ama buna gücü mü yetmiyor, yani Tanrı güçsüz mü? Yoksa gücü var da kötülüğü önlemek mi istemiyor, yani Tanrı iyi niyetli değil mi? Tanrı güçlü ve iyiyse, kötülük nasıl var oldu?^[10]

Avustralyalı filozof John L. Mackie’nin “Evil and Omnipotence” adlı yazısında yer alan bir başka mantıksal argüman ise şöyledir:

1. Tanrı mutlak kudret sahibidir.
2. Tanrı mutlak iyidir.
3. Kötülük vardır.^[11]

Mackie, bu önermelerin üçünün mantıksal çelişkiye yol açmadan aynı anda doğru olmasının mümkün olmadığını söyler. Bu mantıksal formüllerin argümanı şu şekildedir:

• Öncül 1a: Tanrı vardır.
• Öncül 1b: Tanrı kadir-i mutlak, alim-i mutlak ve mutlak iyidir.
• Öncül 1c: Kadir-i mutlak Tanrı kötülüğü durduracak kudrete sahiptir.
• Öncül 1d: Alim-i mutlak Tanrı kötülüğün nasıl oluştuğunu ve nasıl engelleneceğini bilir.
• Öncül 1e: Mutlak iyi Tanrı kötülüğü engellemek ister.
• Öncül 1: Kadir-i mutlak, alim-i mutlak ve mutlak iyi Tanrı varsa kötülük yoktur.
• Öncül 2: Kötülük vardır. (Mantıksal çelişki)^[6], [7]

Delilci Kötülük Problemi

Tanrı’nın sıfatları ve kötülük arasında mantıksal çelişki olduğunu savunan mantıksal kötülük probleminin aksine “delilci kötülük” problemi, bu durumun çelişki yaratmadığını ancak Tanrı’nın var olma olasılığını düşürdüğünü açıklar.^[7] Felsefe profesörü William Rowe, engellenmesi durumunda daha fena bir kötülüğe yol açmayan ya da daha büyük bir iyiliği engellemeyen kötülüğe gereksiz kötülük demiştir.^{[12], [13], [14], [15]} Gereksiz kötülüğün var olması Rowe’a göre Tanrı’nın var olma olasılığını düşürür.

Savunmalar, Teodiseler ve Teodise Eleştirileri

Grekçede Tanrı (Grek: “theous”) ve adalet (Grek: “dike”) kelimelerinin birleşmesiyle oluşan teodise kavramı, Tanrı adaleti veya Tanrı savunması olarak tanımlanabilir. Teodiseler; kötülüğün yaratılmasının sebeplerinin olduğunu, kötülüğün mutlak iyi Tanrı ile aynı anda var olmasının çelişki yaratmadığını açıklamayı amaçlar. Savunmalar ise kötülüğün varlığının Tanrı’nın varlığını ortadan kaldırmayabileceği olasılığı üzerinde durur. John Hick “Evil and the God of Love” eserinde teodiseleri üç ana geleneğe ayırmıştır: Augustineci teodise, İrenaeusçu teodise ve Plotinusçu teodise.^[23]

Augustineci Teodise

İsmini filozof Augustinus’tan alan, delilci kötülük problemine karşı oluşturulan bu teodise, evreni hiçten yaratan Tanrı’nın kötülüğü yaratmadığı çünkü kötülüğün bağımsız bir varlık yerine iyiliğin yoksunluğu veya eksikliği olduğunu savunur.^[16] Hristiyan fikirleri savunan Augustineci teodise, Tanrı’nın insanları başta günahsız yarattığını ve Adem ve Havva’nın Tanrı’ya karşı gelmesi sonucu kötülüğün oluştuğunu söyler. Oluşan ahlaki ve doğal kötülüğün özgür iradenin yanlış kullanılmasının cezası olduğunu savunur.

Asli günahtan önce iyi yaratılan dünyada Adem ve Havva’nın kötülüğü bulması ve her şeyi bilen Tanrı’nın bu günahın işleneceğini bilmesine rağmen durumu engellememesi, bağımsız bir varlığı olmasa da iyiliğin yokluğu olduğu söylenen kötülüğün Tanrı ile bir bağı olmamasının mantıksız oluşu ve doğal kötülüğün özgür irade ile alakalı olmaması Augustineci teodiseye karşı olan eleştirilerdir.

İrenaeusçu Teodise

Delilci kötülük problemine karşı oluşturulan İrenaeusçu teodisenin ismini aldığı filozof İrenaeus; Augustineci teodisenin aksine insanlığın yaratılışının mükemmel ve tamamlanmış olmadığını söyler. Tanrı tarafından yaratılan kötülüğün mükemmelliğe ulaşılması ve ruh gelişimi için gerekli olduğunu, bu yüzden Tanrı’nın kötülüğü yarattığı için kabahatli olmadığını savunur.^[8] Bu ruh gelişimini iki aşamaya ayıran İrenaeus, insanların tam olarak gelişmemiş ama gelişme potansiyelinin olduğu birinci aşamanın yaratıldığımızda gerçekleştiğini ve Tanrı’ya benzemek için mükemmelliğe ulaşmaya çalıştığımız sürecin de ikinci aşama olduğunu ileri sürer.

Kötülüğün her zaman gelişime yol açmayarak sadece keder ve ıstıraba sebebiyet verme olasılığı, kötülüğün varlığına izin vererek kullarının acı çekmesine göz yuman Tanrı’nın mutlak iyi sıfatıyla çelişmesi ve kötülüğün her yerde, her zaman ve herkese eşit dağıtılmaması İrenaeusçu teodiseye karşı olan eleştirilerdir.^[21]

Plotinusçu Teodise

Plotinusçu teodisenin ismini aldığı filozof Plotinus; “Bir” olarak tanımladığı her şeyi bilen, mutlak iyi ve kudretli kaynağa; madde adını verdiği potansiyelimiz sayesinde bilgilenerek yakınlaşabileceğimizi savunur.^[4] Kaos ile başlayıp bilgilenerek geliştiğimiz bu aşamalarda her şeyin kaynağı olan “Bir”e olan uzaklığımız arttıkça formsuz ve bilinmez olan “kötülük” de artar. “Bir”in kendisi mutlak iyidir.

Özgür İrade Savunması

Özgür irade savunmasını temsil eden Amerikan filozof Alvin Plantinga, özgür iradeye sahip olduğumuz ve kötülüğü seçebildiğimiz bir dünyanın özgür iradeye sahip olmadığımız bir dünyadan daha iyi olduğunu söyler.^[19] Tanrı’nın kötülüğü kaldırması durumunda özgür olmayacağımızı savunur.

Tanrı’nın yaptığımız ve yapacağımız her şeyi planlamış ve biliyor oluşunun aslında özgür irade kavramını çökerttiği fikri, kudretli Tanrı’nın aynı anda kötülüğün olmadığı ve özgür iradenin olduğu bir dünya yaratmaya gücünün yetmemesi ve doğal kötülüğün (deprem, hastalık vb.) özgür iradeden bağımsız olmasına rağmen var olması özgür irade savunmasına karşı eleştirilerdir.

Şüpheci Teizm

Şüpheci teizm fikrine göre Tanrı’nın kötülüğü yaratmasının sebebi daha fena bir kötülüğü engellemek ya da daha büyük bir iyiliği sağlamak içindir.^[5] William Rowe’un bahsettiği “gereksiz kötülüğün” yaratılma sebeplerinin insanlar tarafından algılanamayacağını ve bu yüzden kötülük probleminin Tanrı’nın varlığını ortadan kaldırmadığı savunulur.

Sonuç

Kötülük problemi, çok uzun süreden beri çeşitli filozofların dikkatini çekmiş konular arasında yer alır. Bu noktada kötülüğün tanımı, Tanrı’nın kötülüğe izin vermesinin temelinde yatan fikirler açıklanmaya çalışılmış ve kimi filozoflarca Tanrı, kötülük probleminden muaf tutulmuştur. Fakat bu tür fikirlere karşı argümanlar geliştirilerek Tanrı’nın kötülüğe izin vermesi ve mutlak iyi olması tartışılmıştır. Halihazırda her iki görüşün de tarafları bulunmaktadır.