İlim ve Bilim Sözcükleri Farklı Anlamlara mı Sahiptir?

Hayır!

Bilim ve dinin çatışmasında insanlar, kimi zaman kelimeleri de kamplara bölebilmektedirler. Bu bağlamda, “ilim” sözcüğü dinî referanslı kaynaklarda, “bilim” sözcüğü ise daha seküler metinlerde karşımıza çıkmaktadır. Halbuki sözcüklerin etimolojik kökenlerine bakmak, bu kamplaşmanın mantıklı, makul veya gerekli olup olmadığını anlamamıza yardımcı olacaktır.

Önce “bilim” sözcüğünden başlayalım. Türk Dil Kurumu, sözcüğü “Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi, ilim” olarak vermektedir. İki sözcüğün eş anlamlı olduğuna ve aralarında herhangi bir anlam farkı olmadığına dair ilk ipucumuzu burada almaktayız. TDK, sözcüğün ikinci anlamını “genel geçerlik ve kesinlik nitelikleri gösteren yöntemli ve dizgesel bilgi” olarak, üçüncü anlamını ise “belli bir konuyu bilme isteğinden yola çıkan, belli bir amaca yönelen bir bilgi edinme ve yöntemli araştırma süreci” olarak vermektedir. Görülebileceği gibi sözcüğün anlamı, oldukça yaygın olarak bildiğimiz şekildedir.

Çağdaş Türkçenin Etimolojisi sözlüğünde Sevan Nişanyan, “bilim” sözcüğünün kökenini Kırgızcaya dayandırmaktadır. Kırgızcada sözcük, “bilgi, malumat” anlamına gelmektedir. Kökü, “bil” sözcüğüdür. “Bil” sözcüğünün kökeni 735 tarihli Orhun Yazıtları’na kadar gitmektedir. Yazıtlarda “körür közüm körmez teg bilir biligim bilmez teg boldı”, yani “Görür gözüm görmez gibi, bilir aklım bilmez gibi oldu.” yazmaktadır.

1935 yılında yayınlanan Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu‘nda “bilim”, “marifet, irfan, ilim” olarak tanımlanmıştır. 1934 yılında yayınlanan Tarama Dergisi’nde ise, az sonra kökenlerine bakacağımız “ilim” sözcüğüne Türkçe bir karşılık aranmış ve seçenekler olarak “bilgi, bili, bilü, bilik, biliş, bilme, bulgu ve bilim” önerilmiştir. Dolayısıyla “bilim” sözcüğünün kökeni, “ilim” sözcüğüdür demek yanlış olmaz. Peki “ilim” nedir?

“İlim” sözcüğü, Arapçadaki “ilm” (عِلْم) kalıbından gelmektedir. “Bilgi, özellikle de teorik bilgi, bilim” anlamına gelmektedir. Çağdaş Türkçenin Etimolojisi sözlüğünde, kökeninin yine Arapçadaki “alama” (عَلَمَ) ile benzer olduğu belirtilmektedir. Bu sözcük ise, “bildi, anladı, iz ve işaretleri yorumlayarak bilgiye ulaştı” anlamına gelmektedir. Sözcüğün kökenlerini 1069 yılında Kutadgu Bilig’e kadar takip etmek mümkündür. 11. Yüzyıl Karahanlı Uygur Türkleri’nden Yusuf Has Hacib’in bu eserinde sözcük, bir örnek olarak, “olar ˁilmi boldı buḏunka yula”, yani “onların ilmi millete ışık oldu” cümlesi içinde geçmektedir. Türk Dil Kurumu, “ilim” sözcüğünün birinci kelime anlamını “bilim” olarak vermektedir (ikinci anlamı da “ayrıntı, özellik, nitelik” olarak verilmiştir).

Yani “ilim” ve “bilim” sözcükleri, eş anlamlıdır!

Bunu, bir diğer örnek üzerinden görebiliriz: “Müspet ilim” kavramından. Bu kavram, ilim ile bilimi ayırt etmekte kullanılabilir mi? Yine hayır… “Müspet”, Arapçadaki “mutbat” (مثبت) sözcüğünden gelmektedir. “Kanıtlanmış, ispatanmış” anlamları vardır. TDK’ye göre ise “pozitif, olumlu” anlamına geliyor. Bu durumda “müspet ilimler”, “pozitif bilimler” demektir. Pozitif bilimler ise, genellikle temel bilimler (biyoloji, kimya, fizik ve matematik gibi sahalar) ile eş anlamlı olarak, sosyal bilimleri dışlamak için kullanılır. Kimine göreyse “pozitif bilimler”, “normatif bilimler”in zıttıdır. Yani varsayımsal temellere dayanmayan bilim dallarıdır – ki bunlar, yine genellikle temel bilimlerdir… Ama ne olursa olsun, “müspet ilim” kavramının, halihazırda dilimizde kullandığımız “pozitif bilim” kavramından hiçbir farkı yoktur. “Müspet ilim”, Batılı ve modern kelimelerle türetilen “pozitif bilim”in Arapçasıdır. Hepsi bu.