İkiyüzlülükle ilgili sorun tam olarak nedir? Birisi başkalarının davranışlarını kınadığında, aynı davranışı bizzat kendisinin yaptığı öğrenilirse bunu neden bu kadar sakıncalı bulabiliriz? Yale Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nde doçent olan David Rand ve yüksek lisans öğrencileri Jillian Jordan ve Roseaanna Sommers, New York Times’ta bu sorunun yanıtını aradıkları bir makale kaleme aldılar. İşte o makale.
Bu sorunun cevabı apaçık ortada. Öğüt verdiğiniz şeyi uygulamayın; Kendi idealleriniz kadar yaşama iradesine sahip değilsiniz; Açıkça bildiğiniz şekilde davranıyorsunuz – bunlar da açık ahlaki başarısızlıklardır.
Belki. Ancak, Psychological Science dergisinde (ve meslektaşımız Paul Bloom’la işbirliği yaparak) önümüzdeki araştırmalarımız farklı bir açıklama öneriyor. İnsanların ikiyüzlülüğü sevmemesinin nedeni, onların açık sözlü maneviyatının yanlışlıkla kendi erdemlerini işaret etmesidir. İnsanlar diğer bir deyişle yanıltıcı imalara itiraz eder – bir iradede başarısızlığa ya da bir karakter zafiyetine değil.
Çevrenizden bir aktivist olan bir meslektaşınız olduğunu düşünün. Öğle yemeğinden çıktıklarında insanları ofis ışıklarını kapatmaya zorluyor ve çöp kutusuna geri dönüşümlü maddeler atmaları durumunda dava açıyor. Insanlar belgeleri çift taraflı değil de tek taraflı yazdırdıklarında tepki gösteriyor. O tür zamanlarda zorba olmasına rağmen, savunduğu her konuda hemfikirsiniz.
Şimdi, bunlara tepki gösteren o iş partnerinizin evinde düzenli olarak bu şeyleri yapmadığını keşfettiğinizi düşünün. O bir ikiyüzlüdür. Aktivizminden dolayı verdiğiniz ahlaki krediyi derhal iptal edersiniz. Aslında onun ikiyüzlülüğü, onun eylemciliğinin sadece pozitif olmamasını değil negatif olmasını gerçekler: Sadece başkalarına kendisinin yapmadığı zaman ışıklarını kapatmalarını söylemeye nasıl cüret ediyor?
Bu ikiyüzlülükten hoşlanmamak duygusal sezgiselliktir ancak bunu düşünmeyi durdurduğunuzda psikolojik bir bulmaca oluşturuyor. Çevreyi korumanın önemli olduğuna inanıyorsanız, iş partnerinizin doğru değerleri teşvik ettiğinden dolayı mutlu musunuz? (kendisi kayıtsız olsa bile)? Mantıksal olarak konuşmak gerekirse, bir eylemi kınamak ve buna katlanmak konusunda dürüst olmayan bir şey yoktur. Öyleyse bir şeyi eleştirmek neden kendisi tarafından yapmaktan daha kötü hale dönüşüyor?
Bizim görüşümüz, sizin meslektaşınıza karşı itirazınız kusursuz bir mantık barındırır, çünkü bir ikiyüzlü kişinin ana suçu, kendi ilkelerini ihlal ettiği için değil, ahlâki bildirimlerin yanlış bir şekilde kullanılmasının aksinde kendisinin kendince ahlaki davranmandır.
Ahlak kınaması, başkalarını azarlamak için bir araç değil, kendi itibarınızı artırmanın bir yolu olarak düşünürseniz, bu fikir mantıklıdır. Bir dizi çalışmada, bu görüş için destek bulduk: İnsanlar, “enerjiyi boşa harcamak ahlaki açıdan yanlış” gibi, konuşmacının kendisinin nasıl davrandığının bir göstergesi olarak birinin normatif ifadelerini dikkate almaya meyillidir. Aslında bulgularımıza göre insanlar eğer “enerjiyi boşa harcamak yanlış” derse, konuşanların enerjiyi boşa harcamadığına inanma olasılığı daha yüksektir; sadece “enerjiyi kaybetmem” demekten daha iyidir. Ahlaki kınama, güçlü bir davranış sinyali olarak görülüyor – davranış hakkında doğrudan ifadelerden bile daha güçlü.
Ahlak eleştirisini bu şekilde anladığınızda, neden insanların ikiyüzlüler tarafından aldatıldığını görebilirsiniz. Başka bir çalışmada, insanların ikiyüzlüleri ‘dürüst olmayan’ olarak gördüklerini tespit ettik – gerçekte açıkça sahtekarlık yapan kişilerden daha sahtekârdırlar. Dikkat çekici bir şekilde, ikiyüzlüler, açıkça yalan söyleyenlerden daha az güvenilir, daha az hoşlanılan ve de daha az ahlaklı olarak değerlendirildi:
Teorimizi ileri bir aşamada test etmek için, “sinyal vermeyen” ikiyüzlüleri yargılamalarını istedik: ikiyüzlü olarak meşgul oldukları davranışları kınayan, ancak kişisel davranışları hakkında erdemli olanları ima etmekten kaçınanlar – örneğin “ahlaki olarak enerji israf etmenin yanlış olduğun düşünüyorum, ama bazen yine de yapıyorum ” diyenler.
İnsanların, bu sinyal barındırmayan ikiyüzlüleri, geleneksel ikiyüzlüleri yargılamaktan çok daha olumlu bulduklarını gördük. Aslında, bu sinyal vermeyen ikiyüzlüler, aynı kötü davranışta bulunanlardan daha kötü bulmamakla birlikte bu nedenle başkalarını kınamamış olanlardan tamamen paçayı sıyırdılar. Bu görünüşte garip sonuç – ikiyüzlü biri için yanlış yapmayı kabul etmek birinin ikiyüzlülüğünü artırır- ikiyüzlülükten hoşlanmamamız sahte işaretlemeyi içerdiğinden teorimizi doğrular.
Çalışmalarımız, birlikte çalıştıklarımızın ikiyüzlülüğünün insanları tüketimini azaltmaya teşvik ederek çevreye olumlu etkileri olmasına rağmen neden bu kadar rahatsız edici olduğunu açıklığa kavuşturuyor. Bu rahatsızlık sadece vaaz verdiği şeyleri uygulamakta başarısız olması veya başkalarını da kendisinin de işlediği suçlardan dolayı eleştirmesi değil, insanların onu herkesin ortasında utandırması pahasına, açık sözlü olma ahlakını bozması, kendi erdemini yanlışlıkla iletmesi ve ona aşırı itibarlı menfaatler kazandırması.
ÇEVİRİ: REHA BAŞOĞUL
Kaynak: sozcu.com.tr
