İnsanlarda Modern Davranışlar Nasıl Evrimleşti?

Günümüzde insan yaşantısı sembolik ifadeler ve gelişmiş planlama yetenekleriyle karakterize olmuştur. Peki, bu yaratıcı ve yenilikçi kültür için gereken yeterlik ne zaman gelişti?

Modern İnsan Davranışı

Paleoantropoloji ve arkeolojinin başlıca çalışma konularından biri hominin atalarımızın ne zaman bizim gibi olduğudur. Günümüz insanı ‘modern davranış’ için gereken yeterliği geliştirmiştir. Modern davranış yaratıcı ve yenilikçi kültür, dil, sanat, dini inançlar ve karmaşık teknolojilerden belirlenebilir (d’Errico & Stringer 2011). Modern davranışın altında yatan evrimleşmiş yetilerden biri, alışılmış bir şekilde ve çaba harcamadan semboller üzerinden iletişim kurma yetisidir. Arkeologların sıklıkla “sembolik aracılı davranış”ı yansıtan eserler aramalarının nedeni, sembolizmin günümüz insan kültüründe yaygınlaşmasıdır (Henshilwood & Marean 2003). Modern davranış aynı zamanda ileri düzeyde problem çözme ve uzun dönemli planlama yetenekleri gibi diğer bazı unsurları da içerir (Wynn & Coolidge 2011). Gelecek eylemleri önceden düşünüp problemleri sezerek ve bu problemlere cevaplar hazırlayarak üretilmiş arkeolojik eserler modern planlama yeteneklerinin kanıtı niteliğindedir (Wadley 2010).

Arkeolojik Buluntularda “Modern Davranış” İzleri

Arkeolojik buluntularda modern davranışı gösteren işaretler üzerine hararetli bir tartışma ve karşıt görüşler mevcuttur (Nowell 2010). Birçok tartışma, modern davranışı tanımlamak için sembolizm ya da planlama yetenekleri gibi teorik olarak geliştirilmiş standartları kullanmak yerine arkeolojik buluntuların kendisini kılavuz edinmektedir. Örneklendirmek gerekirse, modern davranış, arkeolojik buluntulardaki belli özelliklerden çıkarılmaktadır. Bu özellikler eser çeşitlerinde standartlaşmayı, bıçak ağzı teknolojisini, işlenmiş kemikler ve diğer organik materyalleri, kişisel süs eşyaları ve sanat eseri veya resimleri, yapısal yaşam alanlarını, ritüelleri, ekonomik yoğunluğu, genişletilmiş coğrafi sınırları ve yaygın takas ağlarını içerir (McBrearty & Brooks 2000). Bu özelliklerin bir grup ya da paket halinde, Avrupa Üst Paleolitik Dönemi arkeolojik buluntularında, göreceli olarak ani ortaya çıkışı modern davranışın başlangıcına kanıt olarak değerlendirilir (Klein 2008). Modern davranışın kökenlerini tanımlamaya yönelik bu özellik listesi yöntemi eleştirilmektedir, çünkü bu yöntemde tüm diğer dönemler ve bölgeler için modern davranış çıkarımı yapmak amacıyla sadece bir bölgenin, Üst Paleolitik Dönem Avrupası’nın arkeolojik buluntuları standart olarak kullanılımaktadır (Deacon 1979, Henshilwood & Marean 2003, Shea 2011).

Sembolizmin standartları uygulandığında görülebilir ki, açıkça sembolik özellikler taşıyan eserlerin ortaya çıkışı yalnızca 100.000 yıl öncesine dayanmaktadır (Henshilwood et al. 2002, Henshilwood et al. 2004, d’Errico et al. 2009, Texier et al. 2010). Bu eserler, geometrik desenler kazınmış aşı boyası ve devekuşu yumurtası kabuğunun yanı sıra boncuklar da içerir. 100.000 ila 50.000 yıl önceki döneme ait arkeolojik buluntularda, açıkça sembolik diyebileceğimiz eserler sürekli olarak bulunmaz ve belli aralıklarla kaybolurlar (Hovers & Belfar-Cohen 2006). Sembolik eserlerin bir görünüp bir kaybolması, değişen iklim ve bunun popülasyon büyüklüğüne etkisiyle ilgili olabilir. Belki de yalnızca, Üst Paleolitik Avrasya’ya ilişkin kültürel olarak dikte edilmiş üç boyutlu formdaki süs eşyaları, betili (figüratif) sanat, efsanevi imgelerin tasviri ve müzik aletleri ortaya çıktığında eski insanlar gerçekten bizler gibi olmuştur (Conard 2008, 2010). Sembolik eserlerin yokluğu sembolik kapasitenin bulunmadığı anlamına gelmek zorunda değildir. Belki de eski insanlar sembolik amaçlarını ifade etmek için, arkeolojik buluntularda izlerini bırakmayan skarifikasyon (deriyi çizerek, keserek ya da dağlayarak yapılan dövme) ve vücut boyama gibi ritüeller ve çabuk bozulabilen malzemeden yapılmış nesne ve süs eşyaları kullanmışlardır. Unutulmamalıdır ki birçok modern davranış özelliğinin varlığı veya yokluğu, modernlik yetisindeki bir eksiklikten ziyade iklim değişikliği, grup büyüklüğü ve kültür alışverişi oranlarına atfedilebilir (Richerson et al. 2009; Powell et al. 2009).

Modern planlama yeteneklerinin evrimi eski çağlarda aletlerin üretiminde kullanılan karar aşamaları analiz edilerek incelenebilir. Örneğin taş eserler yapmanın birçok yolu vardır. Son 200.000 yıl içinde taş aletler yapmak için farklı birleşimler halinde birçok küçültme tekniği kullanılmıştır. Bu da, her biri aynı düzeyde karmaşık olan farklı tekno-komplekslerle sonuçlanmıştır. Bu durum, o dönemde yaşayan insanların modern bilişsel yetilere sahip olduğu anlamına gelebilir (Shea 2011). Modern davranış arayışında taş aletlerin çeşitliliğini bir gösterge olarak kullanmak, arkeolojik buluntulardaki en yaygın ve sıklıkla çalışılmış malzeme kültürü türünü içermenin avantajını taşır (Nowell & Davidson 2010). Bazı eski av silahlarını üretmek için gelişmiş planlama yetenekleri gerekmiştir. Son 200.000 yıldan beri av aletleri keskin taş aletlerin bir sapın ucuna yapıştırıcı bir madde kullanılarak takılmasıyla yapılmıştır. 65.000 yıl öncesinin Güney Afrika’sında, Howiesons Poort’tan çıkarılmış eserler bu tür saplı taş aletlerin örnekleridir (Wurz & Lombard 2007, Görsel 1).

Nature Education

Güney Afrika’nın KwaZulu-Natal vilayetindeki Sibudu Mağarası’ndan çıkarılan Howiesons Poort saplı aletlerinin mikroskobik analizi, sapların üzerinde aşı boyası ve Arap zamkı (E.N. akasya ağacından elde edilen bir zamk) mikro kalıntılarıyla ilişkilendirilmiş mikro izler ortaya çıkarmıştır (Lombard 2008). Lyn Wadley ve ekibi deneysel bir çalışmada bu malzemeleri kullanarak yapıştırıcılar üretip taş aletlerin saplara takılmasında test ettiler. Bu yapıştırıcı bileşimini üretmek için aşı boyası, bitki sakızı ve dolgu maddesi gibi birçok malzemenin kullanılması gerektiğini keşfettiler. Buna ek olarak, aletin sapa başarılı bir şekilde birleşmesini sağlayacak kıvamda bir yapıştırıcı elde etmek için, birçok işlem ve karmaşık ateş kullanımını ya da ateş teknolojisini ustalıkla uygulamak gerekiyordu (bk. Görsel 2 ve 3). 65.00 yıl önce Howiesons Poort’taki yapıştırıcı maddeyi üretmek ve uygulamak için kullanılmış bilişsel strateji, modern insana özgü çoklu görev ve planlama yeteneklerine işaret eder (Wadley et al. 2009, Wadley 2010).

Nature Education

Kimler, Ne Zaman ve Nasıl?

Modern davranışın belirli arkeolojik sinyalleri ile bazı fosil çeşitleri arasında düz bir ilişki yoktur. Bazıları modern davranışın gelişimini 50.000 yıl öncesine dayanan ve anatomik açıdan modern insanların türleşmesiyle bir ilişkisi olmayan yeni bir olay olarak görmektedir (Klein 2009). Ancak birçok arkeolog modern davranışın gelişimini yaklaşık 200.000 yıl önce, Orta Taş Devri döneminde, Afrika’da ortaya çıkmış anatomik açıdan modern insanlar ya da Homo sapiens‘lerle ilişkilendirir. Ancak modern davranış Avrupa Neandertalleri ve 200.000 yıl öncesinden evvel yaşamış hominin atalarımızla da ilişkili olduğundan bu resim net değildir (Deacon & Wurz 2001, Zilhão 2007, d’Errico et al. 2009, d’Errico & Stringer 2011).

Modern davranışın ne zaman ve nasıl geliştiği üzerine düşünülürken beynin modern yetileri desteklemek için nasıl evrimleşmiş olabileceği de göz önünde bulundurulmalıdır. Modern bilişsel yetiler, kısmen, evrimleşmiş ve özelleşmiş bir sinirsel yapıya da bağlıdır. Ne yazık ki hominin fosillerinden anlaşılabildiği üzere beyin büyüklüğü ve yapısındaki değişiklikler modern davranışın başlangıcıyla ilgili kesin kanıtlar sağlamaz. Evrimsel biyoloji ve sinirbilimi çalışmaları homininlerin sembolik iletişim yetilerinin beyinle birlikte evrimleştiğini ve bunun da beynin bazı bölgelerinin diğerlerine oranla daha fazla büyümesiyle sonuçlandığını öne sürmektedir (Deacon 1997). İnsanlar diğer primatlardan daha geniş bir prefrontal kortekse sahiptir ve bu muhtemelen soyut sembolik konseptler üretme ve planlama görevleri için gerekli bazı sinirsel bağlantıları mümkün kılmaktadır. İnsanın karmaşık fonksiyonel sinir sistemi yapısının evrimi, en az bir milyon yılı kapsayan uzun bir süreç olabilir (Deacon 2010). Aynı zamanda modern sinir sistemi yapısının sadece 50.000 yıl öncesinde Afrika popülasyonlarında görülen nispeten ani bir genetik mutasyonun sonucu olduğuna dair bir görüş de bulunmaktadır (Klein & Edgar 2002). Modern davranışın başlangıcına yönelik araştırmalar beyin yapısı ile bilişsel fonksiyonlar arasındaki ilişkiyi inceleyen bilişsel bilime dair teorilerle de bütünleştirilmelidir (Davidson 2010). Buna bir örnek olarak arkeolojik eserlerin yönetici işlevler ve çalışma belleği modeli perspektifinden yorumlanması verilebilir (Wynn & Coolidge 2011). Bu model planlama ve öğrenme gibi karmaşık bilişsel görevlerin zihnin bilgiye kısa süreli odaklanma, bilgiyi kaydetme ve yönetme yetilerine nasıl bağlı olduğunu açıklar. Bu teoriye göre, muhtemelen 100.000 yıl öncesinden sonra, birbiriyle bağlantılı birtakım yetiler evrimleşerek gelişmiş çalışma belleğine olanak tanımıştır.

Blombos ve Modern Davranışın Başlangıcı

Bu milenyumun başında, Güney Afrika’nın güney Cape kıyısındaki Blombos Mağarası’nda 70.000 yıl öncesinden daha eskiye dayanan kişisel süs eşyaları ve sanat eserlerinin (deniz kabuklarından boncuklar ve üzerine şekiller kazınmış aşı boyası) beklenmedik keşfi, modern davranışın başlangıcına dair düşüncelerde bir algı değişimi başlatmıştır. Bu keşiften önce, çoğu bilim insanı sembolik yetenekleri olan insanların doğum yeri olarak Üst Paleolitik Avrupası’nı (~40.000 yıl öncesi) görmekteydi çünkü en eski sanat eserleri ve kişisel süs eşyaları orada bulunmuştu. Blombos’taki bulgular modern davranışların Orta Taş Devri Afrikası ile de ilişkili olduğunu göstererek bilim insanlarını eski önermelerini tekrar gözden geçirmeye teşvik etmiştir.

Blombos Mağarası, deniz salyangozu (Nassarius kraussianus) kabuklarından yapılma geniş bir boncuk koleksiyonu açığa çıkardı. 77.000 yıl öncesine dayanan katmanlarda kasten delinmiş 49 kabuk boncuk bulundu (Görsel 3a). Kazılarda bu kabuk boncukların 2 ila 17’li kümeler halinde olduğu ortaya çıkarıldı ve her bir küme büyüklük, renk tonu, kullanım izi ve delik büyüklüğü bakımından benzerdi. Kabukların duvarları ağzın karşısından keskin bir kemik uçla delinmiş ve sonra dizilmiş ve yıpranmıştı. Boncukların bazılarının içinde ve aşınmış yüzeylerinde aşı boyası ile kaplı delme aletinden ya da aşı boyası sürülmüş bir deriye sürtünmekten kaynaklanıyor olabilecek aşı boyası izleri vardı (d’Errico et al. 2005). Blombos’takilere benzeyen delinmiş deniz kabukları Kuzey Afrika ve Orta Doğu’daki mağaralarda da bulunmuştur. Kabuk boncuklar, kişisel süs eşyalarının 100.000-70.000 yıl öncesine dayanan en eski kanıtlarıdır (d’Errico et al. 2009).

Nature Education

Soyut tasarımlara dair ilk kanıt da Blombos Mağarası’ndan gelmektedir. En etkileyici bulgu karmaşık çaprazlama kazılmış desenlerle tasarlanmış, dikdörtgen şeklindeki koyu kırmızı aşı boyası levhasıdır (75,8 mm x 34,8 mm x 24,7 mm). Desenler taş bir alet kullanılarak önce uzun paralel çizgilerin kazınması, sonra da eğik çizgilerin yapılmasıyla oluşturulmuştur. Son adım ise eğik çizgileri dik şekilde kesen ve yüzeye daha yakın olan tek çizginin kazınmasıdır. Blombos Mağarası’nın daha eski katmanlarında, üzerine şekiller kazınmış olan başka aşı boyası levhalar da bulunmuştur, bu da geçmişin sembolik davranışlarını anlamada bu alanın kayda değer bir potansiyeli olduğunu vurgulamaktadır (Henshilwood et al. 2009).

Blombos Mağarası’ndan elde edilen bu olağanüstü bulgular ve burada tartışılan diğer örnekler, arkeolojik buluntularda modern davranışı tanımlamanın en verimli yollarının sembolizm ve karmaşık planlama yeteneklerini gösteren eserler aracılığıyla olduğunu göstermektedir. Gelecekteki araştırmaların hedefi sinirbilimsel evrim teorisi ve bilişsel bilimlerle tamamen bütünleşmiş modern davranış kıstaslarını genişletmektir.

Nature Education

Sözlük

• Hominin (Hominin): İnsanlar ve onların, şempanzeler ve goriller hariç, ilk ataları.
• Sembol (Symbol): Yalnızca insanlar tarafından oluşturulan toplumsal gelenekler ya da kurallar aracılığıyla anlaşılabilen bir simge. Örneğin doğada ‘sıcak’ gibi bir kelimeye ya da ‘mükemmel’ gibi bir jeste ilişkin somut bir şey bulunmaz.
• Üst Paleolitik (Upper Paleolithic): Avrasya’da 40.000 ila 10.000 yıl öncesi arasına dayanan zaman aralığı. Modern Homo sapiens‘lerle ilişkilendirilir.
• Taş alet tekno-kompleksi (Stone tool techno-complex): Aynı üretim tekniklerini ve türlerini sergileyen ve belirli bir zaman dilimine dayanan bir taş alet kültürü topluluğu.
• Orta Taş Devri (Middle Stone Age): Sahra Altı Afrika’da 280.000 ila 22.000 yıl öncesi arasında gerçekleşmiş zaman aralığı. Modern Homo sapiens‘lerle ilişkilendirilir.
• Yönetici işlevler ve çalışma belleği modeli (Executive function and working memory model): Çalışma belleği zihnin karmaşık görevler için gereken bilgiyi muhafaza etme yetisidir. Yönetici işlevler ise beynin planlama ve strateji oluşturma kabiliyetini kapsar.